Een filosofisch essay over de ziel.

[hopper]

https://www.thijmgenootschap.nl/sites/t ... deau_1.pdf


Blz 19/20

Aan het concept van de ziel lag bij Plato en Aristoteles een duidelijke vraag ten grondslag: hoe iets stoffelijks vanuit zichzelf kan bewegen. Hier moest een oerbeginsel worden aangenomen, dat het stoffelijke beweegt zonder dat het zelf door iets anders wordt bewogen, de psuchè.

Op zoek naar de ziel is dit een duidelijke vraagstelling.

Uitgaande van de vraag naar beweging onderscheidt Plato drie zielssoorten of delen van de ziel, het begeerlijke deel, epithumia, dat ons drijft tot lijfelijke verrichtingen zoals voeding of voortplanting, het hartstochtelijke deel, thumos, dat ons inspireert tot handelingen zoals eerbejag of verweer tegen onrecht, en het verstandelijke deel, logos, dat ons kennis brengt van de werkelijkheid. Terwijl hij in de Politeia nog heel de ziel
onsterfelijk acht, neemt Plato in de Timaeus het standpunt in dat alleen het verstandelijke deel goddelijk en onsterfelijk is.

Plato heeft dus in de loop der tijden zijn standpunt over de ziel veranderd. Daar zit een logica in. Het begeerlijke deel is na de dood wsl niet meer ter zake doende. Zonder lichaam kun je ook geen seks begeren bijvoorbeeld. Het hartstochtelijke deel, de thumos, lijkt me meer een deel wat ervaren mogelijk maakt. Je raakt tijdens je leven ergens door gepassioneerd.

Blijft over de geest. Van de geest kunnen de gedachten zelf niet goddelijk en onsterfelijk zijn. De meeste gedachten die we hebben sterven tijdens het leven al een stille dood. Blijft over de geest zelf.

Plato’s ervaring van de ziel is complex, niet omdat hij daar een gedetailleerder begrip van zou hebben ontwikkeld dan Aristoteles, maar omdat hij, anders dan zijn leerling, het leven van de mens primair in een spirituele zin beziet. Het edelste deel van de ziel verbindt ons mensen met het goede, de bron van alle voortreffelijkheid in het leven. Dankzij de logos is de mens in staat de werkzaamheid van dit goede te leren kennen.

Deze gedachtengang is ook te volgen. Door ons te richten op het goede kunnen we onze geest 'veredelen'. Door ons te richten op onze begeertes kunnen we onze geest bezoedelen. Lees: onze geest in aardse sfeer houden en aardse zaken willen hebben.



Over de grot:

Het redeneervermogen, de praktijk van de dialoog, biedt de mens de mogelijkheid zich af te wenden van het vergankelijke worden, de schaduwbeelden op de grotwand, en op te klimmen naar het eeuwige zijnde buiten de grot, naar zowel de wereld van de idee, het wezenlijke van elk ding, als het licht van het goede zelf, dat verantwoordelijk is voor alle ordening in het leven.
Deze spirituele dimensie van de ziel, haar innerlijke eenheid met een transcendente oorsprong, raakt bij de aardser en meer klinisch ingestelde Aristoteles op de achtergrond.

De schaduwbeelden op de wand zijn in Plato's allegorie van de grot is de zintuigelijke waarneembare wereld welke ons betovert.
Geboeid staart de mens naar de schaduwen en door zijn begeren wordt de mens in 'lagere sferen' gehouden die volgens Plato niet werkelijk zijn.

[hopper]

Plato spreekt ook over het 'vergankelijke worden'. Alles wat worden moet is vergankelijk, alleen het zijnde is blijvend.
Ieder denkbeeld over de toekomst is vergankelijk. Je kunt er over dagdromen wat je wilt, meer dan luchtfietserij gaat het niet worden.
Als er zoiets als een ziel bestaat dan kan die alleen 'zijnde' zijn. Iets waar de mens zelf uit vrije wil aan moet werken of toe moet zien te komen.
Of niet natuurlijk, dan blijf je in aardse sferen hangen. Op aarde is alles duidelijk 'wordend'. (veranderlijk)

[hopper]

Zorg dragen voor de ziel, epimeleia tès psuchès, was volgens Socrates het belangrijkste dat wij voor zowel ons geestelijk als ons lichamelijk welzijn konden doen. Zo verstond hij ook het Delphische ‘Ken u zelve’, als de richtlijn grondig kennis te verwerven van de psuchè.
Hij insisteerde weliswaar tevens op zijn niet-weten, maar dit hield niet in dat hij de ziel ook voor onkenbaar hield. Zowel Plato’s
opvatting van de ziel, die in het neoplatonisme en bij Augustinus doorwerkt, als die van Aristoteles, die meer dan anderhalf millennium later voor Thomas van Aquino nog vanzelf spreekt, beantwoordt aan het metafysische standpunt:
het bestaan van de ziel wordt beaamd en zij wordt in haar wezen kenbaar geacht.

Geloven in een ziel is dus overbodig, de ziel kan gevonden en gekend worden.
In Plato's opvatting is de ziel de bron van beweging in lichamen voortkomend uit de natuur.
De ziel reist a.h.w. door het leven en kan gelouterd worden. Of niet natuurlijk als men aan het aardse blijft hangen.

[hopper]

Blz 23

Evenals Pythagoras geloofde Plato in zielsverhuizing. Zolang ze de zware last draagt van verontreinigingen, voelt de ziel zich
aangetrokken tot de aarde.1Maar hoe wordt zij daarvan bevrijd? Hoe wordt zij zo licht, dat ze niet meer hoeft terug te keren? Wat Plato betreft door het kennisnemen van de wereld van de idee. Het is dan ook de ziel van de filosoof die voor haar bevrijding het minste aantal levens nodig heeft.
Ken u zelve. Verwerf kennis van de ziel, van datgene wat ons mensen met de waarheid verbindt. En wat is dit verbindende?
Wat is deze essentie van het menszijn?

Plato's stelling is dat niet geloof maar filosofie de ziel kan bevrijden van het aardse. Het geeft ook een ander licht op reïncarnatie. Niet jij als persoon keert terug in het vlees, het is je ziel die terugkeert in het vlees. Om de reden dat de ziel zich aangetrokken voelt tot de aardse begeertes.

Want een ziel die nooit de waarheid heeft gezien, zal ook nooit een mensengedaante krijgen. Om mens te zijn, moet men immers de taal der Vormen begrijpen, door van een veelheid van zintuiglijke waarnemingen over te gaan naar een éénheid, en deze samen-vatting (be-grijpen) gebeurt
door redenering.

Er is door ontwikkeling van de ziel een 'begrijpen' mogelijk. Die ontwikkeling is door kennis te maken met éénheid. De veelheid van de waarnemingen (de schaduwen op de wand) worden als vanzelf minder interessant bevonden.

Wat is de onsterfelijke kern daarvan, die ons verbindt met de godheid? Volgens Plato is dat het vermogen het algemene in het vele te herkennen, het kunnen abstraheren, het begripsmatig kunnen denken.
Bedenken we ons dat dit vermogen een heel bepaalde aandacht vooronderstelt, namelijk de gerichtheid op een
schaal, op een boom of een cirkel, en de vraag hoe het kan dat wij deze dingen kennen.

Het gaat Plato om het vermogen om de dingen te kennen. Dát is de onsterfelijkheid! Voor de Griekse geest is alle
kennen een soort aanblikken. Mooi gevonden term! Als je de term begrijpt als in be-grijpen.

[hopper]

Blz 33

Aristoteles introduceerde ten aanzien van het raadsel van het zijn het onderscheid van energeia en dunamis, van act en potentie. Een
zijnde kan verkeren in de modus van zijn werkzaamheid en in die van zijn vermogen of aanleg.

Het stukje wat hierna volgt is ook interessant. Dat verwijst naar het gedicht in het essay. In feite hebben we 'het leven' te leen gekregen en moeten we het op enig moment terug geven. (Aan wie of wat is ongewis) Dit betekent niet alleen dat wij ons leven waar dienen te maken,maar ook dat wij ervoor moeten sterven. Dat vinden we ook terug in een bekend boek: Maar wie zijn leven verliest om mijnentwil zal het vinden.

Leven betekent vooral 'zijn', zijn in act(ie) en in potentie. Het 'zijn' is zo'n beetje het belangrijkste wat de mens heeft. We hebben het hier over zaken van leven en dood. De dood is de scheiding van het aardse, dat geldt voor zowel theïsten als atheïsten. Door alles weg te geven -zelfs het zijn!- hou je niets over. En dat niets kan wel eens hebt belangrijkste zijn wat je hebt. Als je niets overhoudt ben je ook verlost van het aardse.

[hopper]

Blz 51

Wij zijn geneigd het te vergeten, maar rationaliteit was door de eeuwen heen ingebed in een bezield verband – dat niet het product was van de ratio, maar door de geest in zijn hoogste staat kon worden geschouwd of vernomen. Wel is bij Kant de rede uitsluitend nog productief. Hij heeft geen oor meer voor het receptieve vernemen dat Meister Eckhart nog in vernunft beluisterde, toen hij met dit woord het Latijnse intellectus vertaalde. Kant wees intellectuele aanschouwing als een metafysische illusie van de hand.
Aanschouwing is ons mensen alleen gegeven in de vorm van zintuiglijke waarneming.

Receptief vernemen is een resultaat van onderzoeken van de geest. De geest die alleen naar buiten kijkt, neemt zintuigelijk waar en overdenkt de waarnemingen. Of bedenkt een nieuw concept. Door alleen naar buiten te kijken blijft de geest hangen in 'conceptualiteit'.

Maar wat is dan receptief vernemen? Waar de naar buiten gerichte geest verneemt is de naar het innerlijk gerichte geest vooral gevoelig voor het wezen van de eigen geest. Als in: ik bén geest. Dat kan nooit een gedachte zijn, gedachtes gaan immers over iets anders. Dat is een van de grote geheimen van de geest, zolang je ergens óver denkt ben je nooit de geest zelf. Daarnaast hebben gedachten de neiging om de mens zich te laten identificeren met de eigen gedachten, dan ben je je overtuiging.


Door de gedachte 'ik ben christen, socialist of wat dan ook' terug te nemen ontstaat er een innerlijke poort naar het wezenlijke van de mens: het vermogen om te kennen. Receptief vernemen is meer een beleving dan een waarneming. Het is een ontsluiting van je zelf.

Kant zat er dus finaal naast. Kant maakte eenzijdig gebruik van het intellect.

[hopper]

Blz 63

Is de werkelijkheid mij in mijn bewustzijn gegeven? We mogen dat zeggen, wat Dilthey betreft, op voorwaarde dat we beseffen wat dit behelst. De woorden ‘bewustzijn’ en ‘zelfbewustzijn’ verhullen namelijk al te snel hun wonderbaarlijke essentie: dat alles, wat dan ook, mijn zelf inbegrepen, mij in het heden is gegeven.

Goed inzicht van de schrijver. Alleen het heden is werkelijk. Toch bevat het op blz 61 gegeven voorbeeld ook een werkelijkheid. We kunnen ontroerd raken door de hond welke we als puppy kregen en welke op een gegeven moment de ogen definitief sluit. Dan spreken we weliswaar over een niet-heden, maar de ontroering vind plaats in het heden.

Dat is het ingewikkelde van de Platoonse ziel, deze is het vermogen om te kennen. Maar het 'verleden kennen' ligt in de mens vast, niet als een conceptuele gedachte, maar als een ontroering, een geraaktheid. Waar we concepten kunnen denken, zijn deze 'aanrakingen' door het verleden niet-conceptueel. Zo wordt in de ziel het eeuwige en het tijdelijke in elkaar vervlochten. Het eeuwige is de aanwezigheid in het heden, het tijdelijke is de reis (Ik ben de Weg, de waarheid en het leven) die de mens maakt.

[hopper]

Blz 64

Vanwege het statische en objectiverende karakter van het woord bewustzijn kiezen ook Nederlandse filosofen, heb ik gemerkt, in het gesprek vaak voor het Engelse awareness. Om dezelfde reden gebruikt Dilthey hier het oude Duitse ‘Innewerden’, dat zich alleen omschrijvend laat vertalen als van binnen uit gewaar worden. Beleving als het gevoelsmatig van binnen uit gewaar zijn is de kiem van alle zielsleven.

Mja, dat heb ik me eigenlijk nooit gerealiseerd. Voor het 'van binnen uit gewaar zijn' gebruik ik het woord bewustzijn. En voor het gewaar zijn van een object gebruik ik óók het woord bewustzijn. Terwijl dat twee verschillende zijden zijn van dezelfde medaille. Hier schiet de Nederlandse taal te kort. Maar awareness betekent voor mij ook bewustzijn. Ik noem het 'van binnen uit gewaar zijn' wel eens het bewust zijn van het bewustzijn.


Maar belangrijker dan woordjes is natuurlijk dat de zoekende mens weet wat er bedoeld wordt met 'van binnen uit gewaar zijn' . Ik zie ook dat de schrijver het heeft over gewaar worden, waar ik gewaar zijn schrijf. Het gebruik van 'van binnen uit gewaar zijn' vind ik dan weer correcter, omdat dat het zijnde is.

Aanblikken vind ik wel een mooi Nederlands woord voor 'van binnen uit gewaar zijn' .

[Piebe Paulusma]

De ziel is het bloed, waar het om draait is de geest.....

[hopper]

De ziel is het bloed, waar het om draait is de geest.....

In de Platoonse beschouwing gaat het dan ook over de ziel als geest/kenvermogen. Om de ziel te vinden dienen de banden met het aardse doorgesneden te worden, dat is ook de intrinsieke boodschap van zowel Golgotha als de grot.

[Piebe Paulusma]

De ziel is het bloed, waar het om draait is de geest.....

In de Platoonse beschouwing gaat het dan ook over de ziel als geest/kenvermogen. Om de ziel te vinden dienen de banden met het aardse doorgesneden te worden, dat is ook de intrinsieke boodschap van zowel Golgotha als de grot.

Wie zijn banden met de aarde doorsnijdt bloedt dood en ik zeg: laat de doden hun doden maar begraven.